Gökçe Şenoğlu
Muazzez İlmiye Çığ, kendisinin de söz ettiği üzere, dünyanın en uzun mühlet yaşayan insanlarından biri. Bu uzun hayatı boyunca heybesinde birikenler, gazeteci Büşra Sanay’ın sorularına verdiği cevaplarla beden bulan ‘Yaşadım Demek İçin Ne Yapmalı?/100+ Yılın İzinde Hayatı Güzelleştirme Yolları’ ile okurla buluştu.
İnsan yazarken ya da söylerken çok da farkına varamıyor tahminen fakat 1914 yılında doğup da 2023 yılında hâlâ yaşıyor olmak başlı başına bir olay olmalı. Muazzez Hanım, kitaba yazdığı önsözde buna çarpıcı bir biçimde dikkat çekiyor: “1914 yılında doğmuşum. Hayata gözlerimi açtığımda Birinci Dünya Savaşı başlamış.”
Evet, kelam konusu olan Birinci Dünya Savaşı’yla yaşıt bir bilim beşerinin hayata dair anlattıkları. Gazeteci Büşra Sanay, bu eser için Muazzez İlmiye Çığ ile yaptığı sohbetleri uzunca bir seyahate benzetiyor ve şunu söz ediyor:“Bu bir manada size, soru sorduğunuz insanın hayatına şahsen tanıklık etme fırsatı da veriyordu.” Yüzüncü kuruluş yıl dönümünü kutlamaya hazırlandığımız Cumhuriyet’in doğuşuna tanıklık etmiş, dahası bu yüz yılı günü gününe yaşamış bir insanın hayatına tanıklık etmek ziyadesiyle heyecan verici olsa gerek.
20. yüzyılın başları Anadolu insanı için hiç de kolay geçmemiş. Bitmek bilmez savaşlar ve en nihayet işgal, maddi ve manevi ne varsa tüketirken, buna bir de siyasi bir alt üst oluş eklenmiş. Altı yüzyıllık bir imparatorluğun büyük bir gürültüyle yıkılması hiç de azımsanmayacak bir hadise. Bugünden bakınca köhne imparatorluğun yerine çağdaş bir cumhuriyet kurulmuş olması ise büyük bir destan elbette. Muazzez İlmiye Çığ, buna çok objektif bir bakış açısı getiriyor: “Kurtuluş uğraşı yılları, yaşandığı vakit bir felaketken bugün tarihî onurumuza dönüştü.” Nitekim de bu türlü; hem Anadolu insanı için hem de Çığ’ın ferdî ömrü için. Daha küçücükken savaş endişesiyle doğup büyüdüğü Bursa’dan evvel Eskişehir’e, oradan da Ankara’ya göç etmek zorunda kalan Çığ, geçtikleri yerlerde köylülerin kendilerine “Pis muhacirler!” diye hakaret ettiğini aktarıyor. Kendi topraklarında göçmen olan insanların öyküsü bir yandan da bu. Ancak o küçücük “muhacir” sebat ediyor, okuyor, bilgiye âşık bir ömür geçiriyor ve işte bildiğimiz Muazzez İlmiye Çığ ortaya çıkmış oluyor. 1914 yılının karanlık ortamında kızına “İlmiye” ismini veren bir babaya sahip olmak Muazzez İlmiye Çığ’ın yazgısını çizmiş olabilir mi? Kim bilebilir?
Yaşadım Demek İçin Ne Yapmalı?, Büşra Sanay , Muazzez İlmiye Çığ, 232 syf., Tuhaf Yayınları, 2023. ‘DÜNYADAKİ YERİMİZİN İZİNİ SÜRMEK’
Kitap boyunca Çığ’ın hayata dair çok net fikirleri olduğunu görüyoruz. Manalı bir hayat yaşamanın nasıl bir şey olduğuna dair bir sorgulamaya girişirken de “dünyadaki yerimizin izini sürmek” tabirini kullanıyor ve şunları tabir ediyor: “Ben hayatın manasının üretmek ve sevmek olduğunu düşünenlerdenim.” Bir “Cumhuriyet kuşağı”ndan bahsedeceksek bunu Çığ’dan daha uygun temsil edebilecek az insan bulunur. İşte bu jenerasyonun ortak özellikleri de bunlar değil midir? Çok çalışmak, çok üretmek ve insanı sevmek. Muazzez İlmiye Çığ’ın büyük bir sevgiyle yâd ettiği sevgili eşi Kemal Çığ için kaydettikleri de bu bahse örnek teşkil eder: “Rahmetli eşim Kemal Çığ, emekli olduktan sonra ‘Muazzez biz artık devlete yüküz’ kederi.” Dahası da var: “Sanki içine doğmuş üzere emekliliğinden kısa bir mühlet sonra ortamızdan ayrıldı.” Günümüz dünyasına ve içinde yaşadığımız topluma ne kadar da uzak değil mi? Edebiyat öğretmeni olan Kemal Çığ, Topkapı Sarayı Müzesi’nde pek çok farklı vazifede bulunduktan sonra 1973-78 yılları arasında da müze müdürlüğü yapmış. Yani hayatını genç cumhuriyetin kültürel gelişimine adamış bir isim. Ve bir gün gelip de emekli olduğunda topluma yük olmak karamsarlığını taşıyan bir Türk aydını.
Muazzez İlmiye Çığ, “mutluluk-mutsuzluk” bahsinde son derece objektif bir tavra sahip. “Sürekli memnunluk hali yaşama aykırı” tespitini yapıyor ve burada da istikrarın değerinin altını bilhassa çiziyor. Memnunluğu çalışmakta bulduğunu defaatle söz ederken, maddi refahı mutluluğun önkoşulu olarak görmenin bir çatal çıkmaza dönüştüğünü ve bu durumun bizatihi mutsuzluk kaynağı haline geldiğini söylüyor. Nitekim de, Wilhelm Schmid’in de tabir ettiği üzere: “Mutluluk değerlidir lakin mana daha değerlidir.” (1)
ŞU ‘GİTMEK’ MESELESİ
Son yılların büyük tartışma bahislerinden biri ülkeden gidenler ile ülkeye gelenler. Bir yanda sistemsiz göçlerin yarattığı yeni durum varken öte tarafta da “nitelikli beyinlerin” ülkeden kaçtığına dönük derin bir dert mevcut. Türkiye’den, bilhassa Avrupa ülkelerine göç etmek isteyen insanların pek çok haklı sebebi var elbette. Muazzez İlmiye Çığ da bu türlü düşünüyor. Ülkenin içine düştüğü vaziyetin insanları diğer ülkelerde yaşamaya ittiğini söz ediyor ve iki temel sorun tespit ediyor: “Adalet hissinin temelinden sarsılması ve gelir adaletsizliğinin had safhaya çıkması.” Bu iki temel sorun başta olmak üzere kurallar düzelmediği sürece kimseye geri dön daveti yapılamayacağını da söylüyor. Tam da burada Büşra Sanay şu soruyu yöneltiyor: “Sizce memleket neresidir? Doğduğumuz yer mi doyduğumuz yer mi?” Bu pek eski bir tartışma bahsidir. Vereceğiniz yanıt sizi vatan hainliğinden şovenist damgası yemeye kadar olmadık yerlere savurabilir. Çığ şöyle tanım ediyor: “Doyduğumuz yere değer veririz. Orayı meskenimiz biliriz. Tahminen hayatımızı doyduğumuz yerde geçiririz. Fakat memleketimiz doğduğumuz yerdir.”
Günümüzde ülkeler ve toplumlar ortasındaki geçişkenliğin arttığı da bir gerçek. Bu sebeple diğer bir ülkede yaşamak eskisi kadar güç (belki imkânsız) olmayabilir de. Ancak yetişilen kültürle en azından bir manevi bağ olduğu ve bunun da kolay kolay silinmeyeceği de bir gerçek olmalı. Aklıma Zülfü Livaneli’nin İsveç’te yaşayan politik mülteci kurgu karakteri Sami’ye sarf ettirdiği cümle geliyor: “Ben de ülkemden nefret ederek ayrılmıştım ancak ortadan geçen onca yıldan sonra anlıyordum ki hiç kimsenin toprağından büsbütün kopmasına imkân yoktu.” (2)
Son kelam yeniden Muazzez İlmiye Çığ’ın: “İnsan hayatı bir istikrar manzumesi olmalı kanımca.”
Kaynaklar
1. Wilhelm Schmid, Mutsuz Olmak/ Bir Yüreklendirme, 9. Basım, Bağlantı Yayınları, İstanbul, 2018, s.11.
2. Zülfü Livaneli, Bir Kedi, Bir Adam, Bir Mevt, 5. Basım, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 2022, s.126.